■ پدیده‌ی گذر ناهید از برابر خورشید بخش عمومی

هفدهم خرداد 1391، یکی از مهم‌ترین و زیباترین پدیده‌های نجومی رخ خواهد داد که از ایران هم به آسانی می‌توان آن را رصد کرد. این پدیده تا یکصدوپنج سال دیگر تکرار نخواهد شد.

«گذر ناهید» یا «گذر زهره» به پدیده‌ی گذشتن سیاره‌ی ناهید از برابر خورشید، از دید بیننده‌ی زمینی گفته می‌شود.
گذرهای سیاره‌ای از برابر خورشید، از پدیده‌های کم‌یاب آسمان‌اند، که از دید بیننده‌ی زمینی تنها برای دو سیاره‌ی تیر و ناهید (که در درون مدار زمین به گرد خورشید می‌گردند) رخ می‌دهند. گذرها پدیده‌هایی همچون خورشیدگرفتگی هستند، با این تفاوت که در خورشیدگرفتگیِ کامل، ماه همه‌ی گِرده‌ی خورشید را می‌پوشاند و دیگر نوری از خورشید به زمین نمی‌رسد؛ اما تیر و ناهید آن‌قدر از زمین دورند که به‌هنگام گذر، مانند خال یا لکه‌ی گرد سیاهی بر چهره‌ی درخشانِ خورشید دیده می‌شوند. گذر هنگامی رخ می‌دهد که زمین و خورشید و آن سیاره، بر یک خط قرار بگیرند.
گذر تیر در هر سده تا ۱۳ بار روی می‌دهد؛ اما گذر ناهید در بهترین شرایط، در هر قرن تنها ۲ بار رخ می‌دهد. در سده‌ی بیستم هیچ گذر ناهیدی روی نداد. در واقع، از زمان اختراع تلسکوپ تا کنون، این پدیده تنها ۶ بار رخ داده ‌است.
تفاوتِ این پدیده با پدیده‌ی «لکه‌های خورشیدی» از دید بیننده‌ی زمینی، این است که به‌هنگام گذر، لکه‌ی ناهید گرد و کاملاً تیره ‌است، اما لکه‌های خورشیدی شکل دایره‌ای ندارند و تاریکی آن‌ها هم هرگز به اندازه‌ی ناهید نیست. همچنین، گذر ناهید تنها چند ساعت طول می‌کشد، اما لکه‌های خورشیدی چون بخشی از ساختار خورشیدند، تا وقتی که در دامنه‌ی دید باشند، همراهِ خورشید دیده می‌شوند.

ـ رصد گذر و مراحل آن

برای مشاهده‌ی گذر ناهید لزوماً نیاز به ابزار اپتیکی نیست و با چشم برهنه (غیرمسلح) هم می‌توان این پدیده را تماشا کرد؛ اما باید توجه داشت که به‌هنگام رصد، چشم نباید مستقیم و بی‌حائل به خورشید خیره شود، بلکه باید چشم یا ابزار اپتیکیِ به‌کارگرفته را به فیلترهایی ویژه مجهز کرد تا امواج فرابفش و زیان‌بار به چشم آسیب نرسانند.
پس از فراهم آوردنِ این مقدمات، با اندکی دقت سیاره‌ی ناهید را به‌شکل لکه‌ای گرد و سیاه می‌توان بر چهره‌ی خورشید فروزان مشاهده کرد؛ که به آسانی از لکه‌های خورشیدی متمایز و تفکیک‌پذیر خواهد بود. زیرا لکه‌های خورشیدی شکل منظمی ندارند و به اندازه‌ی ناهید، تیره و سیاه‌رنگ نیستند.
مراحل گذر ناهید از برابر خورشید، به ترتیب چنین است :
· تماس نخست: لحظه‌ای‌ست که گِرده‌ی سیاره از بیرون با خورشید مماس می‌شود. از این هنگام گذر آغاز می‌شود.
· تماس دوم: نزدیک به بیست دقیقه پس از آن که گِرده‌ی سیاره از درون با خورشید مماس می‌شود، رخ می‌دهد.
· پس از آن، چند ساعت سیاره از برابر خورشید می‌گذرد.
· تماس سوم: زمانی‌ست که گِرده‌ی سیاره به لبه‌ی دیگرِ خورشید می‌رسد.
· تماس چهارم: سرانجام سیاره با خورشید از بیرون مماس می‌شود و گذر به پایان می‌رسد.

ـ گذر 17 خرداد 91 و جزئیاتی درباره‌ی رصد آن در ایران

گذر امسالِ ناهید که از آن به‌عنوان «مهم‌ترین پدیده‌ی نجومی سال 2012» نیز یاد می‌شود، روز ششم ژوئن 2012، برابر با 17 خرداد 1391 رخ خواهد داد.
این پدیده‌ی کم‌یاب، امسال در ایران از لحظات میانی گذر تا پایانِ آن مشاهده‌پذیر است. وضعیت گذر در ایران به این صورت است که زمانی که خورشید طلوع می‌کند، سیاره‌ی ناهید دقیقاً بر روی خورشید (بخش‌های میانیِ آن) قرار دارد و آرام‌آرام به بخشِ بالاییِ گِرده‌ی خورشید نزدیک می‌شود، و سرانجام از بالای خورشید بیرون می‌رود. به سخن دیگر، هنگامی که خورشید در ایران طلوع می‌کند، سیاره‌ی ناهید گذر خود را از برابر خورشید آغاز کرده است. از این رو، زمانِ رصد این پدیده در ایران کوتاه است.
امسال بهترین مکان برای رویتِ این پدیده، کشورهای ژاپن، استرالیا، فلیپین، و مناطق واقع در آسیای شرقی هستند که گذر به‌طور کامل از آن‌جاها رویت‌پذیر است.
در ایران هر چه به سوی بخش‌های جنوب و جنوب‌شرقی برویم، زمان بیش‌تری از پدیده‌ی گذر مشاهده‌پذیر است. از این رو، بهترین منطقه‌ی کشور برای رصد گذر امسال، چابهار است.
برای رصد این پدیده، هرچند همراه داشتنِ تجهیزاتی همچون دوربین‌های عکاسی و تلسکوپ‌هایی با فاصله‌ی کانونی بالا مناسب است، ولی گذر را می‌توان حتا با یک شیشه‌ی جوشکاری تماشا کرد، و حتا می‌توان با دوربین‌های کامپکت دیجیتال با فیلتر مناسب از آن عکاسی کرد.
این گذر از ساعت ۲:۴۰ تا ۹:۲۰ بامداد به وقت ایران (ساعت ۲۲:۰۹ تا ۴:۴۹ به وقت ساعت هماهنگ جهانی) رخ خواهد داد. همان‌گونه که اشاره شد، آغازِ گذر را می‌توان در سراسر آمریکای شمالی، هاوایی، مناطق انتهای شمالی و باختری آمریکای جنوبی، نوارهای شمالی و خاوری آسیا و استرالیا و زلاند نو تماشا کرد. تماشاگران در آلاسکا، آسیا، استرالیا، بخش‌هایی از آفریقا و خاور اروپا نیز مکان‌هایی مناسب برای دیدن پایانِ گذر خواهند بود ـ زمانی که ناهید از گِرده‌ی خورشید بیرون می‌رود.
گفتن و شنیدنش سخت است، اما فراموش نکنید که این تنها فرصت ما برای تماشای این پدیده‌ی زیباست و پس از مشاهده‌اش باید با آن برای همیشه خداحافظی کنیم؛ چون گذر بعدیِ ناهید، در تاریخ بیستم آذر سال ۱۴۹۶ خورشیدی، یعنی ۱۰۵ سال دیگر رخ خواهد داد.
جدول زمانیِ گذر ناهید در سال 91 در مراکز استان‌های کشور، به ترتیب اولویت طلوع خورشید را می‌توانید در این نشانی بیابید :

http://www.venus-transit.com/time-table-transit.html

ـ نگاهی به گذرهای پیشین ناهید

با نگاهی به سیاهه‌ی گذرهای سالیان گذشته، درمی‌یابیم که از زمان اختراع تلسکوپ (1610 میلادی) تا کنون، تنها هفت بار گذر ناهید اتفاق افتاده، و گذر امسال هشتمینِ آن‌ها خواهد بود. جدول مشخصاتِ گذرهای پیشین ناهید از برابر خورشید (پس از اختراع تلسکوپ) در این نشانی در دسترس است :
http://msol.ir/pages/view/pageid/74/lang/fa
گذر ناهید از برابر خورشید، به‌ترتیب در فواصل هشت، صدوپنج‌ونیم، هشت و صدوبیست‌ویک‌ونیم سال انجام می‌پذیرد و ما بسیار خوش‌اقبال بوده‌ایم که در طول عمر خود می‌توانیم دست‌کم یک بار بیننده‌ی این پدیده باشیم. گذر پیشینِ ناهید، نوزدهم خرداد ماه سال 1383 رخ داد. این گذر، نخستین گذر ناهید پس از سال ۱۸۸۲ میلادی بود.
یکی از طرح‌های مهم علمی که در گذرهای پیشین ناهید پیاده می‌شده، اندازه‌گیری فاصله‌ی زمین تا خورشید (واحد نجومی) بوده ‌است. نخستین بار «ادموند هالی» (که دنباله‌دار معروف هالی به نام او شناخته می‌شود) با این روش یک واحد نجومی را اندازه گرفت. امروزه فاصله‌ی زمین تا خورشید به‌دقت اندازه‌گیری شده‌است، اما این اندازه‌گیری، در گذر سال ۱۳۸۳ به‌صورت آموزشی در شماری از کشورها اجرا شد. مهم‌ترین طرح‌های علمیِ برنامه‌ریزی‌شده برای گذر سال ۱۳۸۳، در زمینه‌ی بررسی اتمسفر سیاره‌ی ناهید بود. در طی آن گذر، قطر ناهید از دید بیننده‌ی زمینی ۵۸ ثانیه‌ی قوس بود؛ بنابراین، بدون ابزارهای بزرگ‌نمایی و با بهره‌گیری از عینک‌های رصد خورشید، می‌شد این گذر را تماشا کرد.

گذر بیستم آذر ماه سال 1496 خورشیدی، برابر با یازدهم دسامبر 2117 میلادی، تنها گذر ناهید در قرن پانزدهم شمسی خواهد بود. در آن تاریخ نیز همچون هفدهم خرداد 1391 پدیده‌ی گذر ناهید در ایران، به‌هنگام طلوع خورشید رویت‌پذیر خواهد بود و خورشید به هنگام اوج گذر ناهید طلوع خواهد کرد. بنابراین، یکصدوپنج سال دیگر هم ساکنانِ پهنه‌ی کنونی ایران تنها دو تماس سوم و چهارم را خواهند دید.
پس از سال 1496، گذر بعدی ناهید در روز شنبه، هفدهم آذر 1504 خورشیدی رخ خواهد داد، که تنها گذر ناهید در قرن شانزدهم شمسی خواهد بود. در آن روز، پهنه‌ی ایران جای مناسبی برای رصد این پدیده نخواهد بود و در بهترین حالت، تنها در بخش‌هایی از مرزهای غربی ایران لحظه‌ی ورودِ ناهید به گِرده‌ی خورشید (تماسِ نخست و لحظاتی پس از آن) به مدت چند ثانیه پیش از غروب آفتاب، تنها در افق‌های کاملاً باز و بی‌مانع رویت‌پذیر خواهد بود. از این رو، ساکنان بسیاری از مناطق ایران، از دیدن تنها گذر ناهید در قرن شانزدهم شمسی بی‌بهره خواهند ماند.
گفتنی‌ست، تاریخ ثبت رسمی رصد گذر تیر، پیش از نخستین رصد ثبت‌شده از گذر ناهید است. نخستین بار در 7 نوامبر 1631 میلادی «پیر گاسندی» موفق به ثبت رسمیِ رصد گذر تیر شد؛ در حالی که «کپلر» پیش‌تر تاریخ وقوع آن را پیش‌بینی کرده بود. همچنین، «گاسندی» تلاش فراوانی کرد تا یک ماه پس از رصد گذر تیر، در 7 دسامبر، گذر ناهید را نیز رصد و ثبت کند؛ ولی به‌علتِ ناکافی بودنِ دقتِ محاسباتش، موفق به رصد گذر ناهید نشد؛ چرا که او رصد خود را در پاریس انجام داد و گذر ناهید در سال 1631 در اروپای غربی رویت‌ناپذیر بود.
نخستین گزارش رسمیِ به‌ثبت‌رسیده از رصد گذر ناهید، مربوط به «ارمیا هاروکس» از شهر پرستون انگلستان در تاریخ چهارم دسامبر 1639 میلادی‌ست، که دوست او، «ویلیام کراپتری» هم این گذر را در نزدیکی منچستر با موفقیت رصد کرد. «کپلر» گذرهای سال‌های 1631 و 1761 را در فهرست پیش‌بینی‌های خود داشت، ولی گذر سال 1639 را از قلم انداخته بود. «هاروکس» محاسبات «کپلر» را تصحیح کرد و به این نتیجه رسید که گذر ناهید می‌تواند به‌صورت یک جفت رویداد، با فاصله‌ی زمانی هشت‌ساله اتفاق بیفتد؛ و به این ترتیب، گذر سال 1639 را پیش‌بینی کرد. دستاورد پژوهش خود را نیز همراه با گزارش رصد این پدیده در سال 1639 به ثبت رساند.
او اگرچه در خصوص ساعت دقیق آغاز گذر ناهید چندان مطمئن نبود، محاسبات او نشان می‌داد که گذر در حدود ساعت 3 پس از نیم‌روز آغاز می‌شود. «هاروکس» که تلسکوپ ساده‌ای را برای رصدش به کار گرفته بود، تصویر خورشید را بر روی صفحه‌ای انداخته بود تا به صورت غیرمستقیم خورشید را تماشا کند؛ و پس از آن که تقریباً سراسر روز به تصویر خورشید خیره شده بود، سرانجام با وجود آن که ابرها تا حدودی مزاحم دیدن تصویر خورشید بودند، توانست گذر ناهید را در ساعت 3:15، نزدیک به نیم ساعت پیش از غروب خورشید، رصد کند.
در سال‌های 1761، 1769، 1874 و 1882 میلادی دانشمندان و پژوهشگران پرشماری به‌منظور رصد گذر ناهید به مناطق گوناگونِ جهان سفر کردند، تا این پدیده را در سراسر کره‌ی زمین رصد و ثبت کنند و نتایج آن را به اشتراک بگذارند. در سال 1874 نیز گروهی از پژوهشگران آلمانی به اصفهان آمدند و در عمارت باغ زرشک اصفهان ـ که در نزدیکی زاینده‌رود و در محور تاریخی چهارباغ قرار داشت و اکنون دیگر اثری از آن نیست ـ به رصد گذر ناهید پرداختند. یادگار این گروه، قطعاتِ سنگی مورخ سال 1874 است که اکنون در موزه‌ی کلیسای وانک در محله‌ی جلفای شهر اصفهان نگه‌داری می‌شود.

ـ پروژه‌ی نامه به انسانِ سال 1496

همان‌گونه که پیش‌تر گفته شد، پس از گذر سال 1391، صدوپنج سال طول می‌کشد تا ناهید بار دیگر از برابر خورشید بگذرد. این به آن معناست که تقریباً همه‌ی بینندگان گذر امسال در سراسر جهان، آخرین بار در طول عمرشان است که این پدیده را می‌بینند؛ و شمار فراوانی از چند نسل آینده‌ی بشر نیز تا سال 1496 خورشیدی انتظار خواهند کشید تا برای نخستین بار شاهد گذر ناهید باشند.
این چشم‌انداز، پرسش‌هایی را در ذهن پدید می‌آورد :
ـ انسانی که در سال 1496 گذر ناهید را برای نخستین بار می‌بیند، چه احساسی خواهد داشت؟
ـ پس از 105 سال چه بر سر انسان، و سرزمین و سیاره آبی ـ خاکی‌اش خواهد آمد؟
و... .
قطعاً احساسات و اندیشه‌های ما نیز برای انسان سال 1496 جالب خواهد بود. از همین رو، شماری از دست‌اندرکارانِ خوش‌ذوقِ دانش، همه‌ی دوستداران را فراخوانده‌اند تا نامه‌ای سرگشاده بنویسند به انسانی که در سال 1496 خورشیدی گذر ناهید را برای نخستین بار رصد خواهد کرد.
وعده داده شده که بهترین نامه‌ها در پایگاه‌های اینترنتی مربوط به پدیده‌ی گذر ناهید گذاشته و به‌روزرسانی خواهد شد؛ و پس از ترجمه، برای نشریات معتبر، گروه‌ها و سازمان‌های جهانی نجومی فرستاده خواهد شد، تا سرانجام و پس از گزینش‌های پایانی، در کپسول زمان قرار بگیرد و پس از 105 سال به دست بشر سال 1496 برسد.
راستی، شما اگر بخواهید چند جمله‌ای برای یکی از انسان‌های سال 1496 بنویسید، از چه چیزهایی با او سخن خواهید گفت؟
اگر دوست دارید، در کامنت‌هایتان کمی در این باره حرف بزنید ...


برگرفته از :
http://astro.ukho.gov.uk
http://transit.savage-garden.org
نوشتاری از محمد سلطان‌الکتابی
و دانش‌نامه‌ی ویکی‌پدیا
بازنگاری و ویرایش : امیریاشار فیلا



اگر به هر دلیل نوشتار بالا را درهم‌ریخته و نابه‌سامان مشاهده می‌کنید و خواندنش برایتان دشوار است، می‌توانید آن را از روی فایل Word پیوست مطالعه بفرمایید.