■ در غیاب روی رخشانِ ماه بخش عمومی

در غیاب روی رخشانِ ماه ...

ساعت حدود چهار بامداد پنج‌شنبه، بیست‌وششم خرداد 1390 است؛ و من از تجربه‌ی رصدِ آماتوریِ طولانی‌ترین ماه‌گرفتگیِ چهل سال اخیر در ایران چنان سرمست و مشعوفم که خواب به چشم‌هایم نمی‌آید. پس چه کاری بهتر از این که با ثبت و به اشتراک گذاشتنِ جزئیاتِ علمی و خاطره‌ی این شب به‌یادماندنی در اینترنت، بکوشم شمار بیش‌تری از دوستان و همکاران و هم‌میهنانم را ترغیب کنم تا با پیوستن به جمع اخترشناسان و رصدگران آماتور، از این لذتِ دانش‌محور بهره‌مند گردند.

نخستین نکته درباره‌ی ماه‌گرفتگی 25ـ26 خرداد 1390 این بود که این ماه‌گرفتگی از گونه‌ی خسوف‌های کلی بود؛ یعنی برخلاف خسوف‌های جزئی، در طول گرفت (که می‌دانیم در اثر افتادن سایه‌ی زمین بر روی ماه رخ می‌دهد) سایه‌ی زمین، کلِ سطح نورانیِ ماه را پوشاند.

دیگر ویژگی مهمِ این ماه‌گرفتگی کلی، طولانی بودنِ ‌مدت آن بود: از زمان آغاز گرفتِ کلی در ساعت 23:52 نیمه‌شب تا زمان پایانِ آن در ساعت 1:32 بامداد، ماه حدود 100 دقیقه کاملاً در سایه‌ی زمین بود؛ و از این حیث، ماه‌گرفتگیِ دیشب در میان خسوف‌های کلیِ رویت‌پذیر در ایران طی چهل سال اخیر، بی‌مانند بود. (لازم است به این نکته هم اشاره کنم که کل مراحل گرفت، شامل آغاز خسوفِ نیم‌سایه‌ای، آغاز خسوفِ جزئی، آغاز و پایانِ خسوف کلی، پایان خسوف جزئی و پایان خسوف نیم‌سایه‌ای، در مجموع 4 ساعت و 18 دقیقه به طول انجامید؛ یعنی تا ساعت 3:30 بامداد، که روی رخشانِ ماه بار دیگر به‌طور کامل هویدا شد.)

در خصوص اهمیتِ ویژگی یادشده (طولانی‌مدت بودنِ گرفت)، همین بس که یک دقیقه تفاوت در طول مدت گرفت، می‌تواند باعث تبدیل شدنِ گرفت از نوع کلی به جزئی شود. مثال بارز آن هم خسوف 15 فروردین 1394 است که تنها به دلیل آن که در طی آن، ماه به اندازه‌ی یک‌هزارم درصد به‌طور کامل وارد سایه‌ی زمین نمی‌شود، ناظرانِ آسیای شرقی آن را به صورت خسوفِ جزئی مشاهده خواهند کرد.

افزون بر این‌ها، در گرفتِ 25ـ26 خرداد 1390 آنچه از دید رصدگران و منجمانِ آماتور شاید بیش از هر مورد دیگر دارای اهمیت بود، عبور ماه dir=ltr> از مرکز سایه و سفر ماه به بخش‌هاى عمیقِ سایه‌ى زمین بود. چرا که سایه‌ی زمین به‌علت شکست نور خورشید در اتمسفر زمین، تاریکِ مطلق نیست؛ اما در خسوف دیشب چون حضیضِ مداری ماه کم‌تر از چهار روز پیش از گرفت رخ داده بود، شرایط برای تاریک‌تر شدنِ ماه نسبت به خسوف‌های گذشته کاملاً مهیا بود.

بر پایه‌ی همین ویژگی بود که شماری از باتجربه‌های رصدگران آماتور، برای مدت‌زمانِ قرار گرفتن ماه در عمق سایه‌ی زمین، پروژه‌هایی همچون رصد ستارگانِ کم‌نور را (که در شرایط معمول به دلیل روشناییِ شدید ماه رویت‌پذیر نیستند) در برنامه‌ی کارهای خود قرار داده بودند.

اگر با خواندن این چند سطر، در خود اشتیاقی برای آگاهی بیش‌تر از جزئیات این پدیده‌ی زیبا احساس می‌کنید، می‌توانید با مطالعه‌ی دو مقاله‌ی پیوست که در شماره‌ی 207 ماهنامه‌ی «نجوم» (ویژه‌نامه‌ی خسوفِ 25ـ26 خرداد) به چاپ رسیده‌اند و طی چند روز اخیر هم به رایگان بر روی وبگاه آن نشریه (nojum.ir) قرار داده شدند، اطلاعات بیش‌تر و کامل‌تری درباره‌ی کلیات خسوف، عکاسی از ماهِ فرورفته در سایه‌ی زمین و به‌ویژه چند و چونِ ماه‌گرفتگیِ 25ـ26 خرداد 1390 به دست بیاورید. همچنین، مطالعه‌ی گزارش‌های تصویری و نوشتاریِ گرفتِ 25ـ26 خرداد 1390 در شماره‌ی آینده‌ی ماهنامه‌ی «نجوم» می‌تواند زمینه‌ساز ورود شما به جهان پررمز و راز و لذت‌بخشِ
اخترشناسی باشد. چه بسا تا نوزدهمِ آذرماه همین امسال که خسوف کلیِ بعدی رخ خواهد داد، شما هم یکی از منجمان و رصدگرانِ آماتورِ ایران باشید.

فرصت را غنیمت بشمرید. چون اگر به ماه‌گرفتگی 19 آذر 1390 نرسید، برای مشاهده و رصد خسوف کلیِ بعدی باید چهار سال دیگر (تا ششم مهرماه 1394) صبر کنید.

ارادتمند شیفتگان دانش

ا. ی. فـیلا