■ عکس‌هایی از بنای پیشینِ آرامگاه فردوسی پاک‌زاد بخش عمومی

پس از درگذشتِ حکیم ابوالقاسم فردوسی، چون متعصبان و کوردلان نگذاشتند پیکرش در گورستان به خاک سپرده شود، به‌ناچار او را در باغ خودش، درون شهر طابران توس، نزدیک به دروازه‌ی شرقی رزان به خاک سپردند. خاک‌جای او زیارتگاه اهل دانش و معرفت بود و با آن که بدسگالان و کوته‌اندیشان بارها آن را با خاک یکسان کردند، از نو ساخته می‌شد.

نخستین مقبره‌ی فردوسی را ارسلان جاذب، سپهدار توس بنا کرد. صد سال پس از درگذشت فردوسی، در سال ۵۱۰، نظامی عروضی گور شاعر حماسه‌سرای ایران را در باغی متعلق به خود شاعر زیارت کرد، و 600 سال بعد هنگامی که عبیدخان ازبک به تیشه‌ی تعصب آن را ویران کرده بود، قاضی نورالله شوشتری به شرف زیارت آن نائل آمد.

بعدها در سال ۱۳۰۲ قمری که میرزا عبدالوهاب‌خان شیرازی نصیرالدوله (آصف‌الدوله) والی خراسان بود، به دستور آن مرد ادب‌دوست، گورجای فردوسی به قرائن و آثار و علائمی، در باغی درون توس تعیین و بنایی آجری بر آن ساخته شد.

پس از جنگ اول جهانی که شور و احساسات ملی در ایران بالا گرفته بود، در مجامع و مطبوعات، قدرشناسی از فردوسی و لزوم بنای شایسته‌ای بر سر خاک او مطرح شد. از آن میان، ملک‌الشعرا بهار که توس را زیارت کرده و تنها سکویی بی‌سقف و دیوار به‌جای بنای آصف‌الدوله یافته بود، به سال ۱۲۹۹ در هفته‌نامه‌ی «نوبهار» خود، مقاله‌ای در لزوم بنای آرامگاه نوشت.

آرامگاه حکیم ابوالقاسم فردوسی تا سال 1301 خورشیدی از بنایی درخور شأن و جایگاهِ این شاعر بلندآوازه برخوردار نبود. آرامگاه امروزیِ فردوسی پاک‌زاد در دو مرحله، نخست در زمان پهلوی اول، و سپس در زمان پهلوی دوم به شکل امروزی ساخته شد.

پس از پایه‌گذاریِ انجمن آثار ملی در سال ۱۳۰۱ خورشیدی، کوشش‌هایی برای ساختن آرامگاه فردوسی آغاز شد. در سال ۱۳۰۵ گروهی از طرف انجمن برای تعیین محل دقیق آرامگاه و تهیه‌ی طرح آن، از تهران به توس رفتند.

آندره گدار، رییس اداره‌ی باستان‌شناسی، مقبره را به شکل اهرام مصر طراحی کرده بود و ساخت این طرح تا مراحل آغازین هم پیش رفته بود؛ ولی با مخالفتِ زنده‌یاد فروغی، این طرح تخریب شد تا به جای آن مقبره‌ای به سبک ایرانی هخامنشی ساخته شود.

طراحی این مقبره بر عهده‌ی مرحوم حسین لرزاده گذاشته شد. اشعار کتیبه‌ها نیز به خط استاد عمادالکتاب نوشته و سپس بر سنگ‌های نما انتقال داده شد.

آغاز ساختِ آرامگاه سال ۱۳۱۱ بود و در مدت ۱۸ ماه به پایان رسید و برای جشن هزاره‌ی فردوسی در سال ۱۳۱۳ آماده شد.

مساحت ساختمان ۹۴۵ مترمربع بود و بهترین سنگ‌تراش‌ها صحنه‌هایی از شاهنامه را بر دیوارهایش حجاری کردند؛ اما از آن رو که در طراحی بنا محاسبات فنی دقیق و لازم انجام نگرفته بود، به‌ویژه به‌سبب محاسبه نشدنِ مقاومت خاک و مصالح پی، ساختمان آرامگاه از همان سال‌های نخست، شروع به جذب رطوبت و نشست کرد.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

سرانجام به دستور انجمن آثار ملی، در سال ۱۳۴۳ بازسازی این بنا با نظارت مهندس هوشنگ سیحون آغاز شد و در سال ۱۳۴۷ به پایان رسید.

بنای پیشین دارای نمای بیرونی شبیه به بنای کنونی بود، اما درون آن کوچک‌تر و کم‌عمق‌تر و دارای دو ورودی کم‌پهنای شرقی و غربی بود. بنای کنونی، که کوشش شده در ظاهر کاملاً شبیه به بنای پیشین باشد، دارای 900 مترمربع سطح زیربنا، و ساخته‌شده از بتن و سنگ و کاشی‌ست.

بخش فوقانی بنا، که در اجرای آغازین توپر بود، این بار میان‌تهی ساخته شد. سقف درونیِ آن هم با کاشی‌کاری معرق و متأثر از عناصر تزیینی دوره‌ی هخامنشی و عصر فردوسی روکاری شد. دیوارهای آن نیز سراسر با سنگ‌هایی از منطقه‌ی توس نماسازی شد؛ به گونه‌ای که هیأت کلی آن، بنای آرامگاه کوروش بزرگ در پاسارگاد را تداعی می‌کند.

باغ و آرامگاه فردوسی امروزه نزدیک به 6 هکتار مساحت دارد و دربردارنده‌ی یک موزه و یک کتاب‌خانه است. این مجموعه سالانه بیش از یک‌میلیون گردشگر و شیفته‌ی فردوسی را به سوی خود می‌خواند و می‌کشاند.  

آرامگاه حکیم ابوالقاسم فردوسی در سال 1354 از سوی وزارت فرهنگ و هنر، با شماره‌ی 1176 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

 

 

 

برگرفته از : سه مطلب از وبگاه «همشهری‌آنلاین»

www.hamshahrionline.ir

یکپارچه‌سازی، ویرایش و بازتنظیم : امیریاشار فیلا