■ رصدخانه‌ی مراغه ، بزرگ‌ترین رصدخانه‌ی‌ جهان پیش از اختراع تلسکوپ بخش عمومی

رصدخانه‌ی مراغه رصدخانه‌ای بود که در دوره‌ی هلاکوخان، به‌همت و زیر نظر خواجه‌نصیرالدین‌توسی در شهر مراغه ساخته شد. این رصدخانه روی تپه‌ای در غرب مراغه قرار داشته است و امروز تنها پی‌های بخش‌های گوناگون و بخشی از سُدسِ سنگیِ آن
بر جا مانده است.

 

 

 

 «رصدخانه‌ی مراغه» رصدخانه‌ای بود که در دوره‌ی هلاکوخان، به‌همت و زیر نظر خواجه‌نصیرالدین‌توسی در شهر مراغه (در 147 کیلومتریِ جنوب شهر تبریز) ساخته شد. این رصدخانه روی تپه‌ای در غرب مراغه قرار داشته است و امروز تنها پی‌های بخش‌های گوناگون و بخشی از سُدسِ سنگیِ آن بر جا مانده است.

سدس، از ابزارهای ستاره‌شناسی برای اندازه‌گیری ارتفاع ستاره‌ها و سیاره‌ها، و یکی از ابزارهای اصلیِ رصدخانه‌ها پیش از اختراع تلسکوپ بود؛ که معمولاً به‌شکل کمانی از دایره (یک‌ششمِ دایره) ساخته می‌شد. هرچه شعاع این کمان بزرگ‌تر بود، اندازه‌گیری‌ها دقیق‌تر می‌شد.

در دهه‌ی ۱۳۵۰ خورشیدی، زنده‌یاد دکتر پرویز ورجاوند و همکارانش به کاوش در محوطه‌ی این رصدخانه پرداختند و بخش‌های گوناگون آن را شناسایی کردند. بر پایه‌ی این کاوش‌ها، آشکار شد که ساختمان اصلی این رصدخانه به شکل برجی استوانه‌ای ساخته شده ‌بوده، و در ساختمان‌های کناری‌اش، یک کتابخانه و جایی برای اقامت کارکنان تخصیص داده شده بوده است.

بر پایه‌ی یافته‌ها و منابع تاریخی، ساخت رصدخانه‌ی مراغه، به سفارش خواجه‌نصیرالدین ‌توسی و به فرمان هلاکوخان (نوه‌ی چنگیزخان مغول) روز سه‌شنبه، شانزدهم اردیبهشت سال 638 خورشیدی (مقارن با چهارم جمادی‌الاول سال 657 قمری) آغاز شد. نام معمار ساختمانِ گسترده و باشکوهِ رصدخانه‌ی مراغه را «فخرالدین ابوالسعادات احمدبن‌عثمان مراغی» گفته‌اندة، که از معمارانِ چیره‌دستِ آن
دوره بود و بر پایه‌ی نقشه‌ی آماده‌شده از سوی خواجه‌نصیر توسی، بنای شکوهمندِ رصدخانه را بر بلندای تپه‌ای در شمال‌غربی مراغه ساخت. تکمیل شدنِ ساختمانِ رصدخانه پانزده سال طول کشید.

 

 

 

 

هولاکو برای نگه‌داری این سازمان پژوهشی، موقوفه‌های ویژه‌ای در نظر گرفته بود. به فرمان هلاکو، کتاب‌ها و اسباب و ابزارهای علمی و نجومی بسیار که از فتح بغداد به دست آمده بود، به آن‌جا منتقل و متـمرکز گردید.
کتابخانه‌ای دربردارنده‌ی ۴۰۰هزار جلد کتاب و ابزارهای اخترشناسی، از جمله ذات‌الربع دیواری به شعاع ۴۳۰ سانتی‌متر، حلقه‌دار، (ذات‌الحلق)، حلقه‌ی انقلابی، حلقه‌ی اعتدالی و حلقه‌ سموت نیز برای این پژوهشگاهِ مدرنِ آن روزگار فراهم شده بودند. در همین‌جا بود که زیج ایلخانی به‌سال ۶۷۰ هجری (۱۲۷۶ میلادی) پرداخته و آماده شد.

رصدخانه‌ی مراغه تنها برای رصد ستارگان نبود؛ یک سازمان علمی گسترده بود که بیش‌ترِ شاخه‌های دانش در آن درس داده می‌شد و نام‌دارترین دانشمندان آن روزگار ـ همچون قطب‌الدین شیرازی، کاشف دلیل اصلی شکل‌گیریِ رنگین‌کمان ـ در آن‌جا گرد آمده بودند. همچنین، از آن رو که در آن زمان میان چین و ایران در پی استیلای مغولان بر هر دو سرزمین، ارتباط و مراوده‌ی علمی برقرار شده ‌بود، دانشمندان چینی ـ از جمله کسی به‌نام فائو مون‌جی ـ در این
پژوهشگاه فعالیت داشتند. در همان دوره، فیلسوف و فرهنگ‌نامه‌نویسِ مسیحی ـ ابن‌العبری ـ هم در این رصدخانه به درس ‌دادنِ کتاب‌های «اصول اقلیدس» و «المجسطی بطلمیوس» سرگرم بود.

 

 

خواجه نصیرالدین توسی «زیج ایلخانی» را از روی رصدهای انجام‌گرفته در رصدخانه‌ی مراغه تدوین کرد ‌و ساخت و پرداخت. زیج ایلخانی سده‌ها از اعتباری ویژه در بسیاری از سرزمین‌های آن روزگار ـ از آن میان، در چین ـ برخوردار بود و در سال ۱۳۵۶ میلادی (۳۰۰ سال پس از مرگ توسی) به زبان لاتینی ترجمه و در اروپا منتشر شد. قدیمی‌ترین نسخه‌ی این زیج در کتابخانه‌ی ملی پاریس نگه‌داری می‌شود.

این مجموعه تا سال 703 هجری آباد بوده، اما پس از آن، بر اثر زمین‌لرزه‌های سخت و بی‌توجهی حکام رو به ویرانی گذاشت. آن‌گونه که از
قرائن و شواهد تاریخی برمی‌آید، این بنا تا زمان «سلطان محمّد خدابنده» رونق داشته و دانشوران در آن‌جا به کار پژوهش سرگرم بوده‌اند. زمانِ دقیقِ ویرانیِ آن هنوز مشخص نشده است، ولی در نوشته‌های «حمدالله مستوفی»، در سال 720
قمری به ویران بودن آن اشاره شده است.

 

 

گفتنی‌ست، رصدخانه‌ی مراغه 167 سال پیش از ساخته شدنِ رصدخانه‌ی سمرقند برپا شد و در روزگارِ آبادانی، یکی از معتبرترین رصدخانه‌های جهان بود. در آن زمان، به فرمان «قوبیلای قاآن»، امپراتور چین و برادر lang=AR-SA> هلاکوخان، کارشناسانی برای آموزش و الگوبرداری از رصدخانه‌ی مراغه به این شهر آمدند، و پس از بازگشت به چین، رصدخانه‌ای به تقلید از رصدخانه‌ی مراغه ساختند. افزون بر lang=AR-SA>رصدخانه‌ی چین، رصدخانه‌های سمرقند، استانبول و هند نیز با الگوبرداری و از روی رصدخانه‌ی مراغه ساخته شده‌اند.

یونسکو، سازمان علمی ـ فرهنگی ملل متحد، به پاس همین نقش ارزنده در شکوفاییِ دانش بشر، سال 2008 میلادی را «سال جهانی رصدخانه‌ی مراغه» نامیده بود.

 

 

 

 

 

به آگاهی همکاران و اعضای ارجمندِ iiiwe می‌رسانم، مقاله‌ی زنده‌یاد دکتر ورجاوند با نام «کشف مجموعه‌ی علمی رصدخانه‌ی مراغه» که دربردارنده‌ی شرحِ مبسوطِ کاوش‌ها و بررسی‌های ایشان و همکاران‌شان در محوطه‌ی تاریخیِ «رصد داشی» و «رصد
داغی» است، به‌صورت جداگانه برای سایت فرستاده شده است؛ و به‌زودی پس از تأیید در دسترس دوستان خواهد بود.

 

همچنین، لازم می‌دانم از آقای مهندس حمزه‌زاده که با پیشنهاد خود، باعث شدند من زودتر به ایده‌ی معرفیِ این بنای علمی جامه‌ی عمل بپوشانم، قدردانی و سپاسگزاری کنم.

ا. ی. فیلا