احداث مترو در کلان‌‌شهرهایی مانند تهران و اصفهان، سبب وارد آمدن خسارت‌هایی جبران‌ناپذیر در بافت تاریخی شهر شده است. سیدمحمد بهشتی، رییس پیشین سازمان میراث فرهنگی در گفت‌وگو با خبرگزاری میراث فرهنگی می‌گوید: «طی سال‌های گذشته، احداث مترو همواره بر حفظ بافت تاریخی ارجحیت داده شده و بافت تاریخی به‌عنوان مانعی دیده شده که باید از سر راه مترو برداشته شود.»
* استانداردهایی که برای حضور مترو در بافت شهری باید مد نظر قرار بگیرند، کدام‌اند؟
ـ احداث مترو در شهر نیازمند انجام مطالعاتی گسترده در زمینه‌ی بررسی ترافیک، طرح‌های جامع و تفصیلی، زمین‌شناسی، هیدرولوژی و دیگر مطالعات در این حوزه است که لازم است بر مبنا و استناد به این مطالعات، راهکارهای موجود انتخاب و تصمیماتی درخصوص مسیرها و کیفیت فنی احداث مترو اتخاذ شود.
معمولاً در کشورهای دیگر، بخشی از مطالعاتی که در این راستا انجام می‌گیرد، مربوط به بررسی موقعیت بافت‌ها و آثار تاریخی و میراث فرهنگی موجود در شهر است. این مطالعات با توجه به شرایط زمین‌شناختی و با توجه به شرایط فنی و سایر مباحثی که درخصوص بافت تاریخی مطرح است، انجام می‌پذیرد. این موضوع مهم نه‌تنها به‌منظور آسیب نرسیدن به آثار و بافت تاریخی، بلکه به‌منظور کمک و ایجاد شرایطی برای احیا و رونق بخشیدن به این بخش انجام
می‌گیرد.
در تجربه‌ای که از ساخت مترو در ایران شاهد بودیم، مطالعه‌ای درخصوص بررسی موقعیت بافت‌ها و آثار تاریخی و میراث فرهنگی و تأثیر مترو بر این بافت انجام نمی‌گیرد و بدون آن که این موضوع مهم مورد بررسی قرار گیرد، تونل‌ها حفر و ریل‌گذاری انجام می‌شود و خطوط به بهره‌برداری می‌رسند.
این نوع نگاه و اقدام در عمل سبب می‌شود در مرحله‌ی احداث و در برخی از مواقع در مرحله‌ی بهره‌برداری، شاهد اختلال‌هایی در حفاظت از بافت و آثار تاریخی شهر باشیم. احداث مترو در ایران، علاوه بر آن که به رونق و احیای بافت تاریخی کمک نمی‌کند، همواره این دغدغه را به همراه دارد که منجر به بروز چه نوع آسیب‌هایی در بافت تاریخی خواهد شد. از سوی دیگر، هنگامی که به بررسی بافت تاریخی کشور می‌پردازیم، متوجه می‌شویم که بافت تاریخی ما
به‌لحاظ مصالح و ساخت‌وساز از ویژگی‌هایی برخوردار است که لرزش‌های دائمی که مترو ایجاد می‌کند، صدماتی به این آثار وارد می‌کند؛ هرچند ممکن است در کوتاه‌مدت شاهد اثرات منفی این لرزه‌ها نباشیم، ولی مسلم است که با گذشت زمان، در میان‌مدت و بلندمدت شاهد خسارت‌هایی جبران‌ناپذیر بر بافت تاریخی خواهیم بود.
* درخصوص نوع مواد و مصالح بافت تاریخی ایران صحبت کردید. آیا برای حضور مترو در بافت شهری که دارای بافت تاریخی متفاوت به‌لحاظ مواد و مصالح ساخت‌وساز است، استانداردهایی وجود دارد؟ و آیا این موضوع مهم در مورد بافت‌های تاریخی متفاوت است؟
ـ اسکلت ساختمان‌های قدیمی ما، به‌ویژه بناهایی که در شهر ساخته شده‌اند، عمدتاً به قرون متأخر مربوط می‌شوند که با خشت و آجر به شکل ثقلی ساخته شده‌اند؛ به این معنا که نیروهای کششی را نمی‌توانند تحمل کنند، چرا که ملاتی که در ساخت آن‌ها به کار رفته، نرم است و برای ایستایی خود از جاذبه‌ی زمین بهره می‌جوید. این ساختمان‌ها در طول تاریخ دچار فرسودگی شده‌اند و کافی‌ست بر اثر ضرباتِ لرزه‌های ناشی از عبور مترو شاهد پدید آمدن
ترک‌های مویی در آن‌ها باشیم. در این صورت، با گذشت زمان شاهد فرسایش ملات آن‌ها خواهیم بود و در نهایت، آسیب‌هایی جبران‌ناپذیر در این بناها به وجود خواهد آمد.
این در حالی‌ست که در دیگر کشورها پس از انجام مطالعات بنیادی در خصوص نوع بافت و چگونگی ساخت‌وساز آن، تمهیداتی برای به‌کارگیریِ شیوه‌هایی اندیشیده می‌شود که به آثار و بافت تاریخی صدمه‌ای وارد نشود و از سوی دیگر، مسیرهایی برای خطوط مترو در نظر گرفته می‌شود که موجب تقویت جریان زندگی در بافت تاریخی شود.
* آیا این امکان وجود داشت که با رعایت این موارد، تأثیر حضور مترو بر آثار سطح زمین به صفر رسانده شود؟
ـ 100درصد عملی بود. تنها کافی بود مطالعات موضوعی در این زمینه انجام بگیرد. مسلماً دیگر کشورهایی هم که دارای بافت تاریخی هستند، با شرایطی روبه‌رو شده‌اند که ناگزیر باشند خطوط مترو را از زیر بافت تاریخی با مشخصاتی مشابه با آنچه در ایران با آن روبه‌رو هستیم، عبور دهند؛ ولی آن‌ها تمهیداتی فنی در نوع احداث ریل‌ها به کار می‌بندند که جلوی صدمات احتمالی این لرزش‌ها گرفته شود.
این درحالی‌ست که در کشورمان نه‌تنها شاهد چنین امری نیستیم، حتی شاهد آن هستیم که در برخی شهرها احداث مترو بر حفظ بافت تاریخی اولویت داده شده است؛ با این نگاه که این مترو است که باید احداث شود و بافت تاریخی به‌عنوان یک مانع باید از سر راه مترو برداشته شود.
در بسیاری مواقع شاهد آن هستیم که در انتخاب مسیر برای مترو، مدیران از میان دو گزینه که یکی از آن‌ها متضمن حفظ بافت تاریخی ولی بدون صرفه اقتصادی است، و گزینه‌ی دیگر که دارای صرفه اقتصادی ولی آسیب‌رسان به بافت تاریخی است، گزینه‌ی دوم را برمی‌گزینند. در ایران متأسفانه محاسبات و صرفه‌ی اقتصادی بر حفظ بافت تاریخی اولویت دارد؛ چرا که دغدغه‌ی مسئولان، موضوع حفاظت نیست.
از جمله‌ی این موارد، می‌توان به احداث مترو در اصفهان اشاره کرد. در اصفهان به شکلی کاملاً واضح و روشن این نوع تصمیم‌گیری و بر سر دوراهی ماندن را شاهد بودیم و نتیجه‌ی تصمیمات آن چیزی شد که امروزه با آن روبه‌رو هستیم و باید شاهد صدماتی باشیم که به میراث فرهنگی ما وارد شده است.
مسئولان و تصمیم‌گیران در این حوزه یا متوجه این امر نیستند یا آن که نخواسته‌اند متوجه این موضوع مهم باشند که اعتبار اصفهان به هویت تاریخی و فرهنگی آن است؛ اگر به این ارزش‌ها صدمه‌ای وارد شود، خسارت‌های به‌مراتب بزرگ‌تری را در قبال سود اندکی که ممکن است مسئولان مترو در پی آن باشند، به دنبال خواهد داشت.
منافع کوتاه‌مدت، سطحی و در برخی مواقع شخصی و سازمانی، به منافع عمومی‌تر و طولانی‌مدت‌تر ترجیح داده می‌شود. معنای این کار صدمه رساندن به سرمایه‌ی خود و آیندگانمان است. ما در همان دوره‌ای که شاهد احداث مترو در اصفهان بودیم، حتی برایمان تردید وجود داشت که آیا مطالعات دقیقی در جهت مسائل فنی و اهداف احداث مترو ـ فارغ از توجه به عبور آن از بافت تاریخی ـ انجام گرفته است یا نه!
* در دوره‌ی ریاست و فعالیت شما در سازمان میراث فرهنگی، در زمانی که مسئولان مترو در صدد طراحی و ساخت متروی تهران بودند، آیا با شما و کارشناسان میراث درخصوص این موضوع و چگونگی تأثیر عملکرد مترو بر بافت تاریخی شهر مشاوره‌ای داشتند؟ آیا نظرات شما را خواستار شدند؟
ـ اصولا تصمیم‌گیری در خصوص مترو در شورای عالی ترافیک گرفته می‌شود و سازمان میراث فرهنگی عضو آن شورا نبود. بنابراین، بدون حضور کارشناسان میراث تصمیمات گرفته شد. در بسیاری از مواقع ما حتی مطلع نمی‌شدیم که قرار است چنین کاری در منطقه‌ای انجام بگیرد و تازه هنگامی که کار احداث مترو آغاز می‌شد، از آن باخبر می‌شدیم و واکنش نشان می‌دادیم.
باید به وجود اشکالات قانونی هم که در این زمینه وجود دارد، اشاره کرد؛ چرا که در قانون میراث فرهنگی عنوان شده هر طرحی که قرار است اتفاق بیفتد، باید مصوبه‌ی سازمان میراث فرهنگی را داشته باشد، ولی این امر مهم در قانون شورای عالی ترافیک مطرح نیست.
درحالی که شورای عالی ترافیک باید آن هنگام که با نخستین مورد از این‌گونه موارد در ارتباط با وارد شدن خسارت به میراث فرهنگی و بافت تاریخی شهر مواجه شده بود، برای این موضوع اهمیت قائل می‌شد و از کارشناس و مشاوری که مسئول مطالعه درخصوص مسیریابی خطوط مترو شده بود، اطلاعاتی درباره‌ی اثراتی که احداث مترو می‌تواند بر روی آثار آن منطقه داشته باشد، می‌خواست.
در بسیاری از موارد این‌گونه تصور می‌شد که سازمان میراث فرهنگی مانع توسعه است، درحالی که احداث مترو با توجه به پیش‌نیازهای حفظ بافت تاریخی می‌تواند در رونق و ورود گردشگر نقش به‌سزایی داشته باشد و بافت تاریخی را که بخشی از شهر است، رونق دهد.
بافت و آثار تاریخی یکی از سرمایه‌های پایدار شهر هستند که باید حفظ و صیانت از آن‌ها بر احداث مترو و ورود تکنولوژی اولویت داشته باشد. اساس کار بر آن است که ورود سایر تأسیسات در شهر باید خود را با این ارزش‌های پایدار هماهنگ کند، نه آن که ارزش‌های پایدار خود را با تکنولوژی هماهنگ کنند. چرا که نمی‌توان خیابان چهارباغ، مسجدشاه یا سی‌وسه‌پل اصفهان را به دلیل عبور خط مترو جابه‌جا کنیم؛ مترو است که باید خود را با این پدیده‌های
مهم همخوان کند. ولی گویی در ایران احداث مترو از سایر موارد، از جمله بافت تاریخی مهم‌تر است و مسئولان به اهمیت این سرمایه‌ی پایدار پی نبرده‌اند و علی‌رغم تجربه‌ی جهانی که در این راستا وجود دارد، مصر هستند که رأی خود را اجرایی کنند.
* در حال حاضر که لرزه‌ها و تکان‌های گذر مترو در سطح زمین کاملاً عیان و واضح است و در بسیاری از موارد شاهد تخریب بافت و آثار تاریخی در شهرها هستیم، آیا می‌توان چاره‌ای برای جلوگیری از ادامه‌ی این روند و بهبود شرایط کنونی اندیشید؟
ـ کم‌ترین کاری که می‌تواند انجام بگیرد، توجه مسئولان مترو در انتخاب مسیرها و ریل‌گذاری آن‌هاست. در دنیا رایج است که سامانه‌هایی را به‌منظور عدم انتقال لرزه‌ها به سطح زمین در خطوط مترو نصب می‌کنند. می‌توان با بهره بردن از این تکنولوژی، تا حدودی جلوی انتقال این پس‌لرزه‌ها را گرفت.
متأسفانه کسانی که مسئولیت این کار مهم را بر عهده دارند، بنای تاریخی را «ساختمان کلنگی» می‌نامند و موضوع حراست و صیانت از آن برایشان اصولاً مطرح نیست و تصورشان این‌گونه است که نبود این بناها مفیدتر است. امید است روزی فرا برسد که اشخاصی در مسند این امور قرار گیرند که به اهمیت حفظ بافت تاریخی واقف باشند و در همین راستا، در پی یافتن راه حل‌های مسأله باشند.
* آیا با استحکام‌بخشی بافت تاریخی می‌توان در راستای حفظ آن گامی برداشت؟
ـ از آن رو که اساس سازه‌های ایران مبتنی بر سازه‌های ثقلی است، نمی‌توان کار خاصی درخصوص استحکام‌بخشی این بناها انجام داد. برای مثال، نمی‌توان ساختمان مسجد شاه را بتن‌آرمه کرد.
* آیا در کشورهایی مانند ایتالیا و فرانسه که مترو از زیر بافت‌های تاریخی شهرها رد شده است، چنین آسیب‌هایی در بافت تاریخی دیده می‌شود؟ لطفاً در خصوص شرایط مشابهی که احداث مترو در قیاس با دیگر کشورها دارد، توضیحاتی بفرمایید.
ـ به خاطر دارم آغاز سال 2000 میلادی به دلیل اهمیتی که برای مسیحیان داشت، برنامه‌ای به‌منظور حضور سه‌میلیون گردشگر در شهر رم تدارک دیده شده بود. از جمله‌ی اموری که باید در این راستا انجام می‌گرفت، احداث یک پارکینگ طبقاتی بود که نیازمند حفر تونلی شبیه آنچه برای مترو احداث می‌شود، بود تا اتومبیل‌ها بتوانند از آن گذر کنند.
در روند احداث این کانال، در مسیر حفاری به آثار تاریخی برخورد کردند. در این نقطه بود که با دخالت سازمان میراث به رقم هیاهوی افرادی که دغدغه‌ی مسائل روز را داشتند، پروژه متوقف شد. پس از گذشت آن چند روز، تمام ملت ایتالیا از سازمان میراث خود به دلیل انجام این کار و حفظ آثار باستانی‌شان سپاسگزار بودند.
در کشورهای پیشرفته تمام دستگاه‌ها و ارگان‌ها در راستای حفظ میراث باستانی گام برمی‌دارند و حتی امنیت کشور در مرحله‌ی دوم پس از بحث حفاظت از میراث تاریخی و باستانی آن‌ها قرار می‌گیرد. در این راستا به دنبال راه‌حل‌هایی هستند که در آن‌ها اولویت موضوع حفاظت رعایت شود. اما ایران با تحقق این موضوع مهم، فاصله‌ی بسیار زیادی دارد.
مسئولان مترو و کارشناسان امر در شهری مانند قاهره که دارای بافت تاریخی است، به دلیل کیفیت زمین و شرایط آن که در برخی از موارد شباهت بسیار زیادی به اصفهان دارد، به‌منظور تقویت جریان احیای بافت تاریخی منطقه به‌جای آن که خطوط مترو را از زیر زمین عبور دهند، در حلقه‌ای که دور بافت تاریخی ایجاد کردند، مترو را از روی زمین عبور دادند. اما در ایران شاهد چنین امری نیستیم. به خاطر دارم در صحبت‌هایی که در سال 82 با گروه مطالعات ساخت مترو
در تبریز انجام شد، بیشتر درخصوص مشخصات ماشین‌آلات توضیح داده می‌شد؛ در شرایطی که مشخص بود مطالعاتی جدی درخصوص بافت زمین‌شناختی منطقه انجام نگرفته است. به همین دلیل هم بود که در حفاری‌های اطراف مسجد کبود در عمق 18متری به آثار تاریخی رسیدیم؛ به این معنا که تاکنون این عمق از آوار زلزله‌های گذشته پر شده است و مترو قرار است درچنین بستری احداث شود. آیا این بستر برای این کار مناسب است؟ پی بردن به پاسخ این سوال نیازمند مطالعات گسترده و دقیقی‌ست که جای تأمل دارد.
تاریخ انتشار : 20/04/1390
گفت‌وگو: معصومه دیودار
ویرایش و تنظیم برای iiiwe : امیریاشار فیلا
برگرفته از پایگاه اینترنتی خبرگزاری میراث فرهنگی
