نام‌گذاریِ سال‌ها به نام جانورانِ گوناگون، اگر آن را به خرافه‌ها و باورهای غیرعلمی پیوند ندهیم، کهن‌آیینی خوشایند است که می‌تواند به سال‌های گوناگونی که از پی هم سپری می‌شوند، هویت ببخشد و آن‌ها را از هم متمایز کند.
در این واپسین روزنوشتِ سال کهنه‌ی 1392 ـ که سال مـــار بود ـ با تأکید و پافشاری بر لزوم پرهیز از هرگونه خرافه و نابخردی، نگاهی علمی می‌اندازیم به گونه‌های مختلف و متنوع مارهایی که زیستگاه‌شان فلات پهناور و اهورایی ایران است.
گفتنی‌ست، مارها از رده‌ی سوسماریان (Sauropsid)، زیررده‌ی دوکاوان (Diapsida)، فرورده‌ی پولک‌سوسمارریختان (Lepidosauromorpha)، بالاراسته‌ی پولک‌سوسماران (Lepidosauria)، راسته‌ی پولک‌داران (Squamata)، و زیرراسته‌ی ماران (Serpentes) هستند.
بر سیاره‌ی زمین بیش از ۴۰۰۰ گونه مار هست که در خشکی و زیر زمین و در آب و گاهی هم بر روی درختان زندگی می‌کنند. این خزنده تقریباً در همه‌جای این کره، به‌جز مناطق قطبی و برخی جزیره‌ها، یافت می‌شود. درازای کوچک‌ترین مار نزدیک به ۷ سانتی‌متر است که برخی آن را با کِرم اشتباه می‌گیرند.
مارهای چمباته‌زن بزرگ‌ترین مارهای زمین هستند. پیتون‌ها و بواها از این گروه‌اند. آن‌ها غیرسمی هستند و جانورانِ دیگر را با فشار دادن و له کردن از پا درمی‌آورند. مارهای جمع‌شونده دور شکار خود می‌پیچند و اندک‌اندک حلقه را تنگ‌تر می‌کنند تا شُش‌ها دیگر قادر به باز شدن نباشند؛ در نتیجه، جانور خفه می‌شود. این گروه از مارها نیز همانند مارهای دیگر، توانایی جویدن ندارند و شکار خود را یک‌باره می‌بلعند.
نزدیک به ۷۰۰ گونه از ۳۲۰۰ گونه‌ی مارهای زمین، زهری هستند. یک مار زهری سم خود را از طریق نیش‌هایش که یا توخالی‌اند، یا شیار دارند، تزریق می‌کند. هنگامی که زهر تزریق شد، مار به انتظار می‌نشیند تا قربانی‌اش پیش از بلعیده شدن بمیرد.
از نزدیک به ۷۲۵ گونه‌ی مارهای سمی در سراسر زمین، تنها ۲۵۰ گونه از آن‌ها توانایی کشتن انسان با یک نیش را دارند. برای نمونه، استرالیا به‌طور میانگین تنها یک نیش مار کشنده در هر سال دارد. در هند، در هر سال ۲۵۰هزار مارگزیدگی ثبت می‌شود، که از آن‌ها ۵۰هزار تا به مرگ می‌انجامد.
دندان‌های نیش مارهای زهری، در فک بالای دهان آن‌ها قرار گرفته و با غده‌های سمّی که در سر مار قرار دارند، در پیوند هستند. با کشیدنِ دندان مار، نمی‌شود برای همیشه با خیال آسوده از نیش مار زهری در امان بود؛ چرا که دندان‌های نیش در دهانِ مارهای زهری باز هم می‌رویند. مار زهری به یاریِ این نیش‌ها، زهر را به تن شکار خود تزریق می‌کند و این‌گونه می‌کوشد تا جانش را بگیرد یا دست‌کم او را ناتوان و بی‌هوش سازد، تا با خیال آسوده گوشتش را بخورد. همه‌ی مارهای زهری افزون بر نیش، دندان نیز دارند. به همین خاطر، همه‌ی مارهای زهری افزون بر نیش زدن، گاز هم می‌گیرند.
از گونه‌ی مارهای زنگی، نزدیک به ۱۲ نوع گوناگون در زمین هست. مارهای زنگی را از زنگوله‌ای که در ته دم خودشان دارند، به‌آسانی می‌توان شناسایی کرد. با این که ساختار دم این مار به گونه‌ای است که در هنگام حرکت و جنبیدن آوایی همانند صدای زنگ درآید، با این همه صدای اصلی زنگوله دم مار در پی لرزش دم از سوی خود مار، تنها زمانی انجام می‌پذیرد که مار از چیزی احساس خطر کند.
افعی نیز که بیشتر در جنوب غربی آسیا یافت می‌شود، همانند مار زنگی است. هر دوی آن‌ها افزون بر آن که مانند مارهای دیگر از جلو پیش‌روی می‌کنند، توانایی جنبش و حرکت از پهلو را نیز دارند. افعی‌ها تنها مارهای زهری هستند که در اروپا هم حضور دارند.
ـ آشنایی با چند گونه از مارهای ایران
1ـ نام علمی : Pseudocerastes urarachnoides Bostanchi
· نام فارسی : افعی شاخ‌دار دم‌عنکبوتی
· نام انگلیسی : Spider-tailed Horned Viper
· اندازه : درازای سر تا ته ۵۳، و درازای دم ۵/۵ سانتی‌متر.
· زیستگاه : این افعی در تپه‌ها و مناطق بلند و مرتفع با بستر آهکی زندگی می‌کند.
· پراکندگی در ایران : استان‌های خوزستان، ایلام و کرمانشاه.
· این مار سمی است.
2ـ نام علمی : Vipera (Acridophaga) eriwanensis
· نام فارسی : افعی البرزی
· نام انگلیسی : Alborz viper
· اندازه : درازای سر تا ته 65، و درازای دم 5 سانتی‌متر.
· زیستگاه : این مار یک گونه‌ی کوهستانی است.
· پراکندگی در ایران : استان‌های تهران، البرز، قزوین، مازندران، زنجان، آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی.
· این مار سمی است.
3ـ نام علمی : Macrovipera lebetina
· نام فارسی : گرزه‌مار
· نام انگلیسی : Levantine Viper
· اندازه : درازای سر تا ته 168 سانتی‌متر.
· زیستگاه : زیستگاه گرزه‌مار بسیار متنوع است، این مار در ارتفاعات زندگی می‌کند.
· پراکندگی در ایران : استان‌های آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، اردبیل، زنجان، مرکزی، تهران، البرز، کردستان، همدان، لرستان، کرمانشاه، خوزستان، اصفهان، فارس، گیلان، مازندران، گلستان، خراسان شمالی، خراسان رضوی، خراسان جنوبی، سمنان، قزوین، قم، یزد و کرمان.
· این مار سمی است.
4ـ نام علمی : Cerastes gasperetti
· نام فارسی : افعی شاخ‌دار
· نام انگلیسی : Desert Horned Viper
· اندازه : درازای سر تا ته 75 سانتی‌متر.
· زیستگاه : این مار در زیستگاه‌های بیابانی و نیمه‌بیابانی یافت می‌شود.
· پراکندگی در ایران : استان خوزستان.
· این مار سمی است و آن را در دو گونه‌ی شاخ‌دار و بی‌شاخ می‌توان مشاهده کرد.
5ـ نام علمی : Telescopus fallax
· نام فارسی : سوسن‌مار
· نام انگلیسی : Mediterranean Cat Snake
· اندازه : درازای سر تا ته 74 سانتی‌متر.
· زیستگاه : این مار در مناطق کوهستانی، خشک و بیابانی زندگی می‌کند.
· پراکندگی در ایران : استان‌های مرکزی، تهران، البرز، اصفهان، سمنان، آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، اردبیل، همدان، سیستان و بلوچستان، زنجان، قزوین و قم.
· این مار نیمه‌سمی است.
6ـ نام علمی : Boiga trigonatum
· نام فارسی : مار آلوسر
· نام انگلیسی : Indian Gamma Snake
· اندازه : درازای سر تا ته 105 سانتی‌متر.
· زیستگاه : این مار در بیابان‌ها و گاهی در شن‌های نرم زندگی می‌کند.
· پراکندگی در ایران : استان‌های سیستان و بلوچستان، خراسان رضوی، خراسان شمالی، خراسان جنوبی، سمنان، کرمان و هرمزگان.
· این مار نیمه‌سمی است.
7ـ نام علمی : Montivipera latifi
· نام فارسی : افعی لطیفی
· نام انگلیسی : Latifi’s Viper
· اندازه : درازای سر تا ته 79 سانتی‌متر.
· زیستگاه : این مار در نواحی روستایی و کوهستان‌های پوشیده از علفزار زندگی می‌کند.
· پراکندگی جهانی : ایران.
· پراکندگی در ایران : استان های تهران، مازندران و البرز.
· این مار سمی است.
8ـ نام علمی : Zamenis persica
· نام فارسی : مار موش‌خوار ایرانی
· نام انگلیسی : Persian Rat Snake
· اندازه : درازای سر تا ته 106، و درازای دم 25 سانتی‌متر.
· زیستگاه : این مار در مناطق جنگلی، بوته‌زارها و علفزارها زندگی می‌کند.
· پراکندگی در ایران : استان‌های مازندران، گیلان، آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، اردبیل و گلستان.
· این مار غیرسمی است.
9ـ نام علمی : Enhydrina schistosa
· نام فارسی : مار دریایی نوک‌دار
· نام انگلیسی : Beaked Sea Snake
· اندازه : درازای سر تا ته 130 سانتی‌متر.
· زیستگاه : این مار در دریاها و اقیانوس‌ها زندگی می‌کند.
· پراکندگی در ایران : خلیج فارس و دریای عمان.
· این مار سمی است.
سال مار هم به پایان رسید و گذشت؛
اما امیدوارم در سال آینده "بی‌مار" نشوید.
با آرزوی سالی پربار و همراه با شادکامی و تندرستی برای همه‌ی دوستان و همکاران، پیشنهاد می‌کنم در روزهای شادمانه‌ی نوروز اگر سری به iiiwe زدید، از این روزنوشت‌ها بازدیدی داشته باشید :
ـ «نوروز تو راهه ...» ـ سال نو به روایت یک اخترشناس ـ نماد و یادمانِ زنده‌ی زندگی ؛ نیکوکاریِ دنباله‌دار ـ ترانه‌ی «بهار دلکش» با آوای گرم و شیرین رشید بهبودف ـ «بهار دلنشین» به روایت یک مهندس هنرمند ـ هفت‌سینی از سروش و سیمرغ و سرو و سیاوش ـ آیا معنی ماه‌های ایرانی را می‌دانید؟ ـ هخامنش ـ سیزده‌به‌در در اسطوره‌های ایرانی گوش سپردن به فایل‌های آوایی پیوست هم می‌تواند به اوقات‌تان شادیِ بیش‌تری ببخشد.
نوروزتان فرخنده
